Bazy informacji genetycznej

Bazy danych, które powstały na całym świecie służą gromadzeniu i przetwarzaniu profili genetycznych. Stosowane są przez organy ścigania w celu zapobiegania i zwalczania szerzącej się przestępczości. Bazy danych działają na granicy prawa, ponieważ niejednokrotnie nie są przestrzegane zapisy dotyczące ochrony danych osobowych obywateli. Jednak działanie takich baz danych, zawierających różne informacje niejednokrotnie ułatwiło organom ścigania złapanie przestępcy. Pierwszą bazą danych, która powstała na świecie był system CODIS, czyli Combined DNA Index System. Zawiera on profile dna zapisywane przez federalne, stanowe oraz lokalne laboratoria kryminalistyczne na terenie całych Stanów Zjednoczonych. Przykładowo podczas ujawnienia napaści seksualnej, pobierany jest materiał biologiczny w postaci wymazów od ofiary przestępstwa, następnie następuje wprowadzenie profilu genetycznego do bazy danych i zaczyna się przeszukiwanie bazy w poszukiwaniu zgodności. W bazie zawarte są już profile genetyczne wszystkich przestępców skazanych nie tylko za napaści na tle seksualnym. Może się oczywiście zdarzyć, że nie zostanie znaleziony żaden zgodny profil, jednak, jeżeli odnaleziony zostanie jeden z pasujących, informacja ta zostaje przekazana laboratorium kryminalistycznemu, przez które zgodność ta jest potwierdzana a sprawca może zostać zatrzymany. W taki sposób sprawca może zostać powiązany z więcej niż jednym przestępstwem. Dzięki bazie danych organy ścigania są w stanie współpracować ze sobą na terenie całego stanu, a nawet kraju. System CODIS został zaprojektowany w taki sposób, aby umożliwić porównywanie docelowego DNA z tymi, które są już zawarte w bazie. Łańcuch DNA, który został wprowadzony do bazy jest weryfikowany i zabezpieczany. Laboratoria są odpowiedzialne za koordynowanie i nieprzerwaną aktualizację całego zbioru DNA znajdującego się w systemie. Jednak przy pomocy zawartych w systemie informacji dotyczących miejsc zbrodni, gdzie nie jest znany sprawca, można powiązać ze sobą zdarzenia z pozoru różne. Cała działalność systemu została zatwierdzona przez Kongres, aby pomóc w dostarczaniu informacji organom ścigania, kiedy sprawca pozostaje nieznany, w związku z tym CODIS jest w stanie dostarczyć wszelkich niezbędnych informacji. Kolejnym systemem a jednocześnie częścią CODIS jest system NDIS, czyli National DNA Index System, który jest krajowym systemem zawierającym profile DNA stworzone przez laboratoria w całym kraju. Obejmuje on swoją działalnością wszystkie pięćdziesiąt stanów, Dystrykt Kolumbii, Rząd Federalny, Kryminalne Laboratorium amerykańskiej armii oraz Puerto Rico. Program został uruchomiony w 1998 roku, a jego działanie reguluje Ustawa o identyfikacji DNA z 1994 roku, która upoważniła Krajowy Indeks DNA do działania i przechowywania informacji. Ustawa określa kategorie danych, które mogą zostać zapisane w NDIS, są to przede wszystkim informacje o skazanych przestępcach, aresztowanych i zatrzymanych, o niezidentyfikowanych szczątkach ludzkich oraz szczegóły spraw kryminalnych. Ustawa reguluje również jak dane te powinny być przechowywane, aby nie narażać prywatności obywateli. Aby móc brać udział w prowadzeniu takiej bazy danych laboratoria muszą spełniać określone wymagania, które zostały zawarte w wyżej wymienionej ustawie. Wymaga ona, aby laboratoria biorące udział w NDIS spełniały wszelkie normy jakości, jakie są wymagane przez dyrektora Federalnego Biura Śledczego (FBI), następnie laboratoria te muszą być poddawane sprawdzaniu raz na dwa lata przez odpowiednie służby i muszą być one laboratoriami federalnymi, stanowymi lub lokalnymi działającymi na rzecz wymiaru sprawiedliwości. Państwa, która chcą brać udział w poszerzaniu bazy danych NDIS są zobowiązane do podpisania protokołu z Laboratorium FBI, które zajmie się dokumentacją i wszelkimi pozwoleniami oraz wyrazi zgodę na ich udział w projekcie.
W ciągu ostatnich kilku lat rozwój nauki i technologii bardzo przyspieszył, spowodowało to nie tylko pozytywne, ale i negatywne skutki. Jednak dzięki powstaniu baz danych takich jak CODIS, łapanie przestępców stało się prostsze, także i w Polsce. Z baz danych korzysta nie tylko policja, ale także Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), czy Straż Graniczna (SG). Dzięki możliwości powiązania ze sobą różnych spraw narzędzie takie ja baza danych DNA staje się integralną częścią prowadzenia każdego śledztwa dotyczącego nie tylko zabójstwa czy gwałtu, ale także pobicia, czy włamania, ponieważ w każdej z tych sytuacji sprawca pozostawia po sobie ślad. Takim śladem może być włos, rzęsa, kawałek naskórka, czy odcisk palca. Każdy z tych materiałów biologicznych jest zabezpieczany a następnie badany w laboratorium, po czym wyniki badania wprowadzane są do systemu. Jeżeli znany jest sprawca, to wystarczy tylko pobrać materiał porównawczy, aby być w stanie powiązać go z badaną aktualnie sprawą. Pierwsza baza danych, która działała na terenie Europy stworzona została przez Brytyjczyków i działała od 1995 roku. Kilka lat później uruchomione zostały bazy danych w Austrii, Niemczech czy Holandii. Zgodnie z obowiązującym prawem, wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej mają obowiązek stworzenia baz danych a reguluje to Decyzja Rady Europy z dnia 23 czerwca 2008 roku dotycząca współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej. Mimo różnorodności baz danych na świecie, w Polsce korzysta się z tej opracowanej przez Federalne Biuro Śledcze, czyli CODIS. W Polsce baza danych została zarejestrowana 23 kwietnia 2007 roku w rejestrze zbiorów które prowadzi Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, a administratorem danych osobowych zawartych w tej bazie jest Komendant Główny Policji i działa na zasadach określonych w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych. W bazie danych mogą być przechowywane tylko informacje o niekodującej części DNA a określa to ustawa o Policji, a dokładniej artykuł 20 tej ustawy. W Kodeksie postępowania karnego określone zostały informacje jakie mogą być przetwarzane w bazie danych, a są to informacje dotyczące osób których tożsamość nie jest znana; osób, które tą tożsamość zatajają przed organami ścigania; dotyczy to również zwłok ludzkich; osób z zaburzeniami psychicznymi, ale również śladów ujawnionych na miejscach przestępstw, których sprawcy pozostają nieznani. Ponadto katalog ten obejmuje także nieletnich, którzy dopuścili się przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego oraz osób należących do różnego rodzaju organizacji terrorystycznych o których jest mowa w ustawie z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych. Należy zauważyć, że w bazie danych rejestracji podlegają także częściowe profile DNA. Może to wynikać z faktu, że podczas prowadzenia starszych spraw, materiał genetyczny nie został wystarczająco dobrze zabezpieczony lub pobrany został w zbyt małej ilości, aby możliwe było oznaczenie wszystkich wymaganych dwudziestu czterech loci. Niestety takie niepełne profile mogą „zaśmiecać” trochę bazę danych, ponieważ bardzo często będą jawiły się jako fałszywie pozytywne wyniki. Nie wyklucza to jednak schwytania sprawcy przestępstwa, może jedynie trochę utrudnić całą procedurę. Dane, które znajdują się w polskiej bazie danych, są przechowywane przez dwadzieścia lat, jednak w przypadku wyjątkowo ciężkich i brutalnych przestępstw okres ten wynosi trzydzieści pięć lat. Po tym czasie są one usuwane z bazy danych bezpowrotnie. Inne przypadki usuwania danych to kiedy informacja lub profil DNA nie posiada podstaw aby w dalszym ciągu znajdować się w bazie, czyli w momencie kiedy sąd prawomocnie uniewinni osobę podejrzaną lub zakończone zostanie poszukiwanie osoby zaginionej. W przypadku umorzenia postępowania okres przechowywania danych osoby uznanej za podejrzana jest równy upływowi przedawnienia karalności przestępstwa, o którego popełnienia osoba ta była podejrzana.

Angelika Soroka